W dniu 31 marca 2025 r. odbyła się druga zdalna wymiana ekspertów w ramach modelowego przedsięwzięcia ładu przestrzennego (MORO) „Synergia gospodarki przestrzennej i wodnej w dorzeczu Odry”. Wymiana koncentrowała się na krajowych i regionalnych strategiach wodnych oraz dyskusji na temat doświadczeń i wniosków z powodzi na Odrze w 2024 roku.
Celem wymiany było przedstawienie istniejących strategii i podejść na poziomie krajowym i regionalnym, zidentyfikowanie wyzwań na styku gospodarki wodnej i przestrzennej oraz zbadanie możliwości intensywniejszej współpracy między Niemcami a Polską.

Krajowe i regionalne strategie wodne

Diana Nenz (Federalne Ministerstwo Środowiska, Ochrony Przyrody, Bezpieczeństwa Jądrowego i Ochrony Konsumentów, BMUV) przedstawiła przyjętą w 2023 r. Krajową Strategię Wodną, która po raz pierwszy dąży do zrównoważonego wykorzystania zasobów wodnych w Niemczech do 2050 r. jako celu międzyresortowego. Strategia obejmuje program działań składający się z 79 środków, z których 38 uznano za priorytetowe. Główne punkty dotyczą opracowania wytycznych w sprawie niedoboru wody, stworzenia modeli zbliżonego do naturalnego bilansu wodnego, działań na rzecz przyjaznego dla wody użytkowania gruntów i wrażliwego na wodę rozwoju obszarów miejskich. Celem jest ściślejsze powiązanie infrastruktury technicznej i ekologicznej. Wdrażanie strategii jest koordynowane przez międzyresortową grupę roboczą. Pani Nenz podkreśliła rolę planowania regionalnego, w szczególności w zabezpieczaniu gruntów pod obszary retencyjne, wyznaczaniu korytarzy rozwoju wód oraz włączaniu kwestii związanych z wodą do krajowych planów rozwoju i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Prof. dr Tamara Tokarczyk (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, IMGW-PIB) przedstawiła przegląd rosnących wyzwań związanych z zarządzaniem suszą w dorzeczu Odry. W porównaniu z dorzeczem Wisły, w zachodniej Polsce występują znacznie dłuższe okresy suszy hydrologicznej. Chociaż ilość opadów utrzymuje się na stosunkowo stabilnym poziomie, rosnące temperatury i zmieniające się wzorce parowania prowadzą do zwiększonego deficytu wody. W ujęciu strategicznym, Polska stosuje kombinację środków krótkoterminowych (np. ograniczenia zużycia wody, dostawy w sytuacjach awaryjnych) i długoterminowych działań adaptacyjnych.
Obejmują one renaturalizację, przywracanie mokradeł, zalesianie w celu poprawy wilgotności gleby oraz rozwój alternatywnych źródeł wody. System wczesnego ostrzegania oparty na danych i wskaźnikach jest wykorzystywany do zarządzania suszą. Ponadto modele oparte na sztucznej inteligencji są coraz częściej wykorzystywane do prognozowania suszy. Zarządzanie suszą zawsze oznacza również zarządzanie jakością wody – na przykład w odniesieniu do stężeń zanieczyszczeń w niskich fazach wody. Na koniec pani prof. Tokarczyk poinformowała, że działania z pierwszego polskiego planu przeciwdziałania skutkom suszy są obecnie oceniane pod kątem ich skuteczności przestrzennej i czasowej.

Janek Dreibrodt (Ministerstwo Rolnictwa, Żywności, Środowiska i Ochrony Konsumentów kraju związkowego Brandenburgia, MLEUV) przedstawił strategię Brandenburgii w zakresie adaptacji do zmian klimatu. Zgodnie z raportem klimatycznym Brandenburgia jest jednym z krajów związkowych najbardziej dotkniętych zmianami klimatu: rosnące temperatury, zmniejszający się klimatyczny bilans wodny i coraz częstsze ulewne deszcze charakteryzują rozwój. Strategia adaptacji do zmian klimatu obejmuje 60 kamieni milowych do 2027 r., w tym dziewięć konkretnych kroków w obszarze działań związanych z wodą. Obejmują one stabilizację bilansu wodnego krajobrazu, zniżkę klimatyczną na zasoby wód podziemnych, promowanie miejskich koncepcji ryzyka ulewnych deszczy, system wskaźników do monitorowania oraz wzmocnienie obszarów retencyjnych poprzez przepisy dotyczące planowania przestrzennego. Krajowy koncepcja dotycząca niskiego poziomu wody realizuje podejście do zarządzania oparte na cyklu zapobiegania, zarządzania i minimalizacji szkód. Arkusze informacyjne i sieci zostały utworzone dla wszystkich dorzeczy. Łużyce zostały szczególnie podkreślone jako region ze strukturalnym deficytem wody w następstwie wycofania z eksploatacji węgla brunatnego. Działania opierają się na Ramowej Dyrektywie Wodnej i Dyrektywie w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, a towarzyszą im międzynarodowe formaty, takie jak współpraca w ramach Międzynarodowej Komisji Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem (MKOOpZ).

Dr Maciej Zathey i Aleksandra Sieradzka-Stasiak (Instytut Rozwoju Terytorialnego, IRT) przedstawili proces tworzenia regionalnej polityki wodnej dla Dolnego Śląska. Chociaż województwa w Polsce nie mają formalnych kompetencji w zakresie polityki wodnej, ponoszą odpowiedzialność w obszarach takich jak gospodarka przestrzenna, edukacja ekologiczna, zapobieganie klęskom żywiołowym i koordynacja strategiczna. Inicjatywa na rzecz regionalnej polityki wodnej stanowi odpowiedź na liczne wyzwania, takie jak susze, powodzie i kryzysy ekologiczne. Opiera się ona na podejściu opartym na zlewni, które priorytetowo traktuje rozwiązania ekologiczne. Obecnie przygotowywany jest raport ekspercki w celu zidentyfikowania potencjalnych obszarów retencyjnych w regionie Odry. Działania obejmują ochronę i przywrócenie terenów podmokłych, redukcję ścieków w dopływach, projekty pilotażowe dotyczące budownictwa adaptowanego do zagrożenia powodziowego, zasady tzw. miast-gąbek oraz programy edukacyjne mające na celu podniesienie świadomości na temat wody. Strategia jest również odpowiedzią na obecną reformę systemu planowania przestrzennego w Polsce, która wprowadza nowy instrument, jakim jest plan ogólny. Interdyscyplinarny organ doradczy z ponad 40 przedstawicielami administracji, nauki i społeczeństwa obywatelskiego wspiera ten proces. Współpraca transgraniczna – na przykład w ramach „niebieskiej dyplomacji” – jest wyraźnie pożądana i ma być wspierana przez tłumaczenie Założeń do Dolnośląskiej Polityki Wodnej na język niemiecki.

Wnioski wynikające z powodzi na Odrze w 2024 r.

Druga część wymiany eksperckiej poświęcona była doświadczeniom i wnioskom z powodzi na Odrze w 2024 r., która dotknęła znaczną część polsko-niemieckiego regionu przygranicznego i spowodowała poważne szkody, w szczególności na dopływach w Polsce. Zarówno techniczna infrastruktura ochronna, jak i procesy organizacyjne zostały poddane testowi warunków skrajnych.

Swoimi spostrzeżeniami i wnioskami w tym kontekście podzielili się Lars Stratmann (Saksońskie Ministerstwo Środowiska i Rolnictwa) i dr Maciej Zathey. Jako pozytywny aspekt podkreślono skuteczną transgraniczną wymianę danych: wczesne raporty o poziomie wody z Polski i Czech umożliwiły terminową ocenę ryzyka i skuteczne przygotowanie środków ochronnych w Niemczech. Prowadzone są dalsze prace nad udoskonaleniem tych systemów informacyjnych.

W Polsce polder Racibórz – zbudowany po powodzi w 1997 r. – wniósł decydujący wkład w ochronę położonych poniżej obszarów osadniczych. Niemniej jednak wykazano, że same środki czysto techniczne nie wystarczą. Podejścia oparte na przyrodzie, takie jak renaturyzacja gruntów, powiększanie obszarów zalewowych lub przenoszenie wałów przeciwpowodziowych, nadal mają ogromne znaczenie. Ich integracja z planowaniem przestrzennym pozostaje zadaniem priorytetowym.

Jednocześnie jednak powódź ujawniła również słabe punkty. Na przykład awaria tamy w pobliżu Stronia Śląskiego spowodowała ekstremalne powodzie i poważne szkody. Incydenty te podkreślają pilną potrzebę ciągłej optymalizacji systemów ostrzegania, komunikacji kryzysowej i kontroli infrastruktury. Nowoczesne technologie, takie jak teledetekcja, wykorzystanie dronów i danych w czasie rzeczywistym, mogą przynieść dalsze ulepszenia.

Na zakończenie podkreślono, że skuteczne zarządzanie zagrożeniami związanymi z wodą jest możliwe tylko dzięki współdziałaniu strategii technicznych, przyrodniczych i planistycznych. Decydującymi czynnikami sukcesu są funkcjonująca współpraca transgraniczna, otwarta wymiana wiedzy specjalistycznej oraz systematyczne powiązanie planowania przestrzennego i gospodarki wodnej. Podejścia zidentyfikowane podczas wymiany mają zostać włączone do dalszych prac nad projektem i do rozwoju wspólnych strategii.

Wzorcowy przykład wdrożenia integracyjnych działań ochronnych pokazuje studium przypadku Domaszków-Tarchalice, pod adresem:
https://saveoder.org/pl/domaszkow-tarchalice-studium-przypadku/